در ایام سالگرد شهادت دکتر مصطفی چمران هستیم. یکی از چهره‌های شاخص انقلاب اسلامی ایران که تاکنون در آثار سینمایی و تلویزیونی، سهم زیادی نداشته است. مصطفی چمران، فیزیکدان، وزیر دفاع ایران در دولت مهدی بازرگان و از همراهان موسی صدر در تشکیل جنبش امل (لبنان)، نماینده دوره نخست مجلس شورای اسلامی، از فرماندهان ایران در جنگ تحمیلی عراق و بنیان‌گذار ستاد جنگ‌های نامنظم بود. از دیگر کارهای مهم وی ایجاد هماهنگی بین نیروهای ارتش، سپاه و نیروهای داوطلب مردمی بود که در منطقه حضور داشتند. مصطفی چمران در ۳۱ خردادماه ۱۳۶۰ در مسیر دهلاویه-سوسنگرد بر اثر اصابت ترکش خمپاره به پشت سرش شهید شد. آقای جلیل سامان با ساخت سریال‌های «ارمغان تاریکی»، «پروانه» و «نفس» به شهرت رسید. این سه مجموعه که با استقبال قابل توجه مخاطبان همراه شد، به موضوع سازمان منافقین اشاره می‌کرد. در دو سال اخیر خبر ساخت مجموعه تلویزیونی شهید چمران به کارگردانی سامان منتشر شد که نهایتاً به مرور به حاشیه رفت. سامان برای تولید این مجموعه تحقیقات گسترده‌ای درباره دکتر چمران انجام داده که به همین مناسبت درباره شخصیت شهید چمران و همچنین سرنوشت سریالش، گفت‌وگوی مفصلی با وی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

 قبل از اینکه به بحث اصلی بپردازیم که شهید چمران است یک سال از پخش سریال «نفس» گذشته است. ادامه نفس قرار بود ساخته شود چرا این اتفاق هنوز رخ نداده است؟
 به نظر می‌آید هنوز اولویت سازمان نباشد. طرح را ارائه کرده‌ام. چون شخصیت‌پردازی‌ها هم شده بود نوشتنش زمانی نمی‌برد. من یک ماه بعدش طرح را دادم اما تا ۶ ماه بعد مسکوت مانده بود و بعد از آن که گفتند بسازید، راستش با این شرایط تولیدش کمی سخت بود.
 

فکر می‌کنید از خروجی کار راضی نبودند یا مشکل چیز دیگری بود؟
فکر می‌کنم ربطی به راضی بودن و نبودن ندارد. به هر حال تلویزیون هم یک تنگناهایی دارد.
 

تغییرات مدیریتی هم آسیب می زند؟
معمولاً تغییرات مدیریتی هم آسیب می‌زند. فضای جامعه و مردمی که قرار است این روزنامه را بخوانند غر زدن من کمکی به آنها نمی‌کند! مدیران‌مان که اهمیتی نمی‌دهند و اگر بخواهند اهمیت بدهند با خودم صحبت می‌کنند چرا باید ماجرایی را رسانه‌ای کنم. باید حرف‌هایی زده شود که به مردم کمک شود.
 

شما یک سه‌گانه معروف در مورد سازمان مجاهدین خلق(منافقین) ساخته‌اید و به این موضوع خیلی مهم پرداخته‌اید؛ آیا سنگ‌اندازی برای ساخت این مجموعه‌ها روبه‌رو شده‌اید؟
من واقعیتش سنگ‌اندازی ندیدم برای ساخت کارهایم. البته سختی در تمام پروژه‌ها وجود دارد ولی درباره این موضوع خاص مشکلی به این شکل نداشته‌ام.
 

شهید چمران شخصیت بزرگی است. علت عدم پرداخت به ایشان چیست؟
کار وقتی که تاریخی می‌شود کلاً پرهزینه است. مثلاً من اگر بخواهم به عنوان یک مدیر مجوز ساخت یک سریال درباره شعرا یا شهدا را بدهم این هزینه‌ها را محاسبه می‌کنم در شرایطی که تلویزیون شرایطش را ندارد متأسفانه هم گاهی اوقات بدتر می‌شود و بودجه تلویزیون را دولت‌ها پرداخت نمی‌کنند.
 اسپانسر می‌توان برای ساخت این کارها گرفت اما یک شرکتی مثل ال‌جی یا سامسونگ طبیعتاً اسپانسر ساخت سریالی درباره شهدا نمی‌شود باید یک جای متناسبی باشد.
 

اخیراً در گفت‌وگو کمی محافظه‌کار شده‌اید!
من خودسانسوری نمی‌کنم سعی می‌کنم واقع‌بین باشم خیلی از دوستان من در تلویزیون هستند که آدم‌های متعهدی هستند بعضی از شخصیت‌ها گذشته از مسائل اقتصادی یک پیچیدگی شخصیتی دارند که کارکردن را سخت می‌کنند و خود من به سمتش نمی‌روم. شهید چمران یکی از آن آدم‌هاست. با آدم‌هایی رفت و آمد داشته و عکس‌هایی دارد که بعضی از آنها اعدام شده‌اند یا چمران در یک مقطعی از آنها تعریف کرده است. به عقیده بعضی این نگرانی وجود دارد که اگر چمران را طرح کنیم و به این زاویه‌اش هم بپردازیم باید به آنها هم بپردازیم و خود به خود توجه مخاطب را جلب می‌کنند. اما این فقط نتیجه قضاوت سطحی است و می‌توان با روایت صادقانه به عمق واقعیت شهید رسید.
 

در یکی از مصاحبه‌ها دیدم که گفتید شهید چمران آنقدر شخصیت عجیبی دارد که شاید هالیوود هم بخواهد درباره ایشان فیلم بسازد.
یک شخصیت دراماتیکی داشت شهید چمران از نظر من اگر چمران خوب ساخته شود کار قابل ارائه‌ای است کار چندملیتی است.
 

در چند قسمت قراربود ساخته شود؟
ببینید چون یک تحقیق جامعی وجود نداشت باید تحقیق می‌شد و تقریباً از صفر شروع کردیم چون خیلی از اطلاعات، اطلاعات کامل و دقیقی نبود از کودکی شروع کردیم. آن چیزی که طراحی شد ۴۰ قسمت شد که به بحث جنگ هم نپرداختیم تا درگیری‌های کردستان و استعفای بازرگان بود.
 

منابع شما چه بود؟
دوستانشان و نوشته‌های خود شهید و تخیل.
 

این تخیل تا کجا می‌تواند پیش برود؟
در هر صورت هر کسی از دید خودش می‌بیند. طبیعتاً تا جایی که به اصل قضیه آسیب نزند.
 

در این تحقیقات نکته‌ای از شهید چمران کشف کردید که برای شما عجیب باشد؟
برای من نه ولی برای خیلی‌ها عجیب می‌تواند باشد مثلاً گفته شده است چمران هیچ وقت کراوات نزده است تصویری که از چمران دیده شده همیشه با ریش بوده است. همسر اول شهید چمران بی‌حجاب بود خیلی‌ها نمی‌دانند خیلی‌ها نمی‌دانند فرزندان شهید چمران چه شدند و فرزندانش کجا هستند. در واقع چیزی که مردم از شهید چمران می‌دانند بخش دفاع مقدس است و یک کمی هم لبنان است خیلی جزئیات بسیاری درباره شخصیت ایشان است. حتی از ترجمه نامه‌هایشان که بعضی عربی وانگلیسی و فرانسوی بود می‌توان نکات جالبی به دست آورد.
 

برادرشان در مصاحبه‌ای گفتند که می‌خواهیم در این سریال جنبه‌های دیگر شخصیتی ایشان را بگوییم.
منظور این است که خصلت‌هایی که در مورد یک آدم کامل وجود دارد شخصیتی که بسیار عاطفی است و بچه‌ها را دوست دارد و از یک طرف هم اسلحه دست می‌گیرد و می‌جنگد.

بیشتر شخصیت‌های انقلابی ما یک خلوت خاصی برای خود داشتند شهید چمران هم داشته است آیا در پروژه خودتان هم این را نشان داده‌اید؟
خلوت هیچ وقت توی ذوق کسی نمی‌زند و شخصیتی که می‌نویسد را حتماً می‌توان ارائه داد. شخصیتی که نمی‌نویسد خب معلوم نیست که چه چیزی به طرف گذشته و چه چیزی را تجربه کرده است. اما مثلاً شهید چمران درباره مسائل مختلفی صحبت کرده است پس می‌شود خلوتش را فهمید.
 

پروژه ساده‌ای نیست!
مهم‌ترین ویژگی شهید چمران خلوتش است شهید چمران روحیات خاص شاعرانه‌ای داشته و خیلی ویژگی‌های منحصر به فرد داشته است در صحبت‌هایش اوایل انقلاب صحبت‌هایی که می‌کردند حس و حال خاصی داشت.
 

یکی از ویژگی‌های آدم‌های بزرگ میل به هجرت بوده است؛ چمران هم دقیقاً همینطور است؟
نکته‌ای که شهید چمران دارد این است که از اول همین شهید چمران نبوده است یک جور دیگری بوده است. دنبال چیزهای دیگری بوده است شاید علم و شاید یک زندگی خوب بوده است، شاید رسیدن به یک مقام بوده است. این سیر تکمیلی شهید چمران برای من خیلی مهم بود.
 

شما در چمران تناقضی هم دیدید؟
اگر بخواهیم نقد کنیم می‌توانیم اشکال بگیریم چمران کاملاً قابل نقد بود مثلاً ازدواج اولشان که البته برای آدم‌های آن مقطع و در آن دوران یک چیز عادی بوده است ولی چمران ذره‌ذره به سیر تکاملی می‌رسد.
 

رسیدن به این سیر از کی اتفاق افتاده است؟
ببینید از همان اوایلی که دانشجو بودند و ماجرای ۱۶ آذرماه اتفاق می‌افتد که خودشان مشاهداتشان را نوشتند. در آن روحیات ایشان را می‌بینید که با استکبار و استبداد مخالف‌اند من تصورم این است که در آمریکا این کارهای ایشان با فعالیت‌های علمی‌اش از نظر همکارانشان در آمریکا در تضاد بوده است و کم‌کم با آنها اختلاف پیدا می‌کند و بیشتر درگیر سیاست می‌شوند به لبنان که می‌روند یک آدمی در زندگی ایشان وارد می‌شود به نام امام موسی صدر و تأثیر زیادی در ایشان دارند و در ایران امام خمینی(ره) خود شهید چمران می‌گویند که من در مبارزات زیادی بودم و بسیاری از رهبران جهان را دیده‌ام ولی الان می‌گویم که یک موی گندیده امام خمینی بالاتر از همه آن‌هاست! شهید چمران تا کیمیای امام موسی صدر را نمی‌بیند آن اتفاق سیر و سلوک نمی‌افتد و این دو فعالیت‌های همدیگر را خیلی به اوج رساندند یکی از نخستین نبردها با اسرائیل به واسطه شهید چمران بوده است. بچه‌های مدرسه را برای دیده‌بانی می‌برده است و خیلی از همان بچه‌ها از فرمانده‌هان حزب‌الله هستند.
 

از چمران هم شخصیت عرفانی و عالم داریم هم چریک؛ کدام وجه از این شخصیت را شما دوست دارید؟
بعد عرفانی‌اش را آن بعدی که رشد شهید چمران را نشان می‌دهد که از خیلی چیزها می‌گذرد از کجا به کجا رسیدن شهید را دوست دارم تا جایی که مرگ را در آغوش می‌گیرد.
 

بعضی وقت‌ها عرفان را سکوت و گوشه‌گیری نشان می‌دهند؟
کسی که از مرگ می‌ترسد در صحنه عمل عرفان ندارد وقتی که برای سر شهید چمران جایزه می‌گذارند و خودش به سراغ آن طرف می‌رود و می‌گوید که من چمرانم و آنچنان کاریزمایی دارد که دشمنش عاشق شخصیتش می‌شود به او می‌گوید من چمرانم، اگر جان من ارزشی دارد و کشته شدنم به نابودی اسرائیل کمکی می‌کند همین الان من را بکشید. این عرفان عملی است همش که نماز و روزه نیست. من اوج این عاشقی و عرفان را در لبنان می‌بینم که وقتی همسر و فرزندانش از او درخواست ترک لبنان را دارند، مسوولیت اجتماعی‌اش را رها نمی‌کند، این اوج عرفان است.
 

وضعیت تولید سریال چمران چگونه است، کلاً کنسل شد؟
امیدوارم که این اتفاق رخ ندهد. لااقل مقاطعی از زندگی دکتر چمران را بتوانیم بسازیم. امیدوارم که با کمک سازمان «اوج» این پروژه را بسازیم. البته بعید می‌دانم که در سال جاری به مرحله تصویربرداری برسیم اما همین که تصمیم قطعی درباره این مجموعه در ماه‌های آینده گرفته شود برایم خوشحال کننده است. چمران را نباید فراموش کرد. ماجرا مربوط به سبک زندگی است. مشکلی که الان در جامعه، خانواده و فرزندانمان داریم به سبک زندگی برمی‌گردد. چمران این راه را تا انتهایش رفته است. مهاجرت، تحصیل در بهترین دانشگاه‌ها، شغل خوب، همسرخارجی و... همه این‌ها را چمران تجربه کرده است. این اتفاقی است که چراغ‌های زیادی را روشن می‌کند. دکتر چمران نقاشی از یک شمع دارد و می‌گوید مثل یک شمع می‌سوزم که روشنایی دهم به اطرافم.
 

عنوانی هم برای این سریال انتخاب شده است؟
موقتاً نام این پروژه را «جانِ شیفته» انتخاب کرده بودیم. چمران خیلی عاشق بوده است. بزرگ‌ترین ویژگی چمران که به وجه عرفانی‌اش برمی‌گردد همان عشقش بوده است. او شیفته آدم‌ها، فقرا، بچه‌ها، علم و... است، هرجا که باشد شیفته آنجا و کارش است.
 

بستر حوادث زندگی دکترچمران می‌طلبد که پرلوکیشن و با پروداکشنی عظیم باشد؛ باتوجه به تجربیات قبلی شما، این تفاوت مشکلی را ایجاد نمی‌کند؟
«نفس» هم پروداکشن قابل توجهی داشت. آن سریال هم تولید سختی داشت. با بودجه سریال‌ها معمولی که همین الان، مجموعه‌های امروزی ساخته می‌شود ما سریالی تاریخی ساختیم. به نظرم با استانداردهای سازمان به لحاظ بودجه‌ای، با اعتباری معمولی، سریالی فاخر را ساختیم.
 

تعدد حوادث در زندگی دکترچمران کارتان را برای انتخاب آنها و تبدیلش به درام سخت نمی‌کند؟
ببینید این پروژه را باید در فازهای مختلف کار کرد. باید مقاطع مختلف زندگی چمران مجزا تولید شود؛ مثلاً دوران کودکی، زندگی در لبنان و... مسأله‌ای که در فازبندی شدن مؤثر است موضوع تأمین بودجه است. اگر بخواهم مقطعی از زندگی چمران را انتخاب کنم که تمام وجوه شخصیتی او را دربر بگیرد، قطعاً دوران زندگی در لبنان است.
 

ظاهراً مقطع لبنان برایتان جذابیت ویژه‌ای دارد.
علاوه بر جذابیت، تولیدش شدنی‌تر است. حواشی سیاسی داخل ایران در زمان انقلاب و یا سختی کار در لوکیشن‌های مربوط به آمریکا را نداریم. امروز مقاومت لبنان را مدیون امثال امام موسی صدر و شهید چمرانیم.
 

مؤلفه‌های خودتان برای اینکه این پروژه را الف‌ویژه بدانید چیست؟
در مقطع لبنان همه چیز است! جنگ با اسراییل، درگیری‌های داخلی، حملات هوایی، ساواک، پیروزی انقلاب اسلامی، اقدامات عربستان و... اتفاقات بسیار زیادی وجود دارد که قطعاً پرداخت به این حوادث به لحاظ فنی، بودجه‌ای و تولید پیچیدگی‌ها و البته جذابیت‌های فراوانی دارد.

سکانسی از فیلمنامه را بیان می‌کنید؟
شهید چمران به همراه خانواده‌اش به لبنان می‌آید. آنجا در مدرسه‌ای به همراه تعدادی دانش‌آموز یتیم هستند. دکترچمران بعد از یک کار روزانه از در وارد می‌شود، فرزند خردسالش را می‌بیند و او را در آغوش می‌گیرد. ناگهان متوجه می‌شود یکی از دانش‌آموزان یتیم مدرسه در حال تماشای این اتفاق است. با اشک فرزندش را به زمین می‌گذارد و مستأصل می‌شود.
 

می‌تواند بخشی از تاریخ تصویری انقلاب باشد!
این مسائل نه تنها تاریخ تصویری انقلاب که مربوط به منطقه است. ما درباره بسیاری از موضوعات کم کاری کرده‌ایم. امروز درباره تحولات منطقه و مسأله فلسطین هنوز برخی از مردم توجیه نشده‌اند و سؤال دارند. هنوز نمی‌دانند چرا در سوریه هزینه می‌کنیم. علت حمایت‌مان از حزب‌الله را نمی‌دانند. چرا درباره این موضوعات مهم هنوز توجیه نشده‌اند؟ علتش کم‌کاری ماست. بخشی از این عقب‌ماندگی به گردن من فیلمساز است و بخشی از آن به گردن مدیری که باید از فیلمساز حمایت کند. باورهای مردم آسیب دیده است. متأسفانه برخی از مردم ما حافظه تاریخی بسیار ضعیفی دارند. بارها از یک جنبه ضربه می‌خورند. اگر به گذشته آدم‌ها رجوع کنند قاعدتاً تصمیم درست می‌گیرند. باید تاریخ را به مردم یادآوری کرد. بخشی از تاریخ ما گفته نشده است. من فقط بخشی از تاریخ و اقدامات سازمان منافقین را گفته‌ام؛ همه آن را که نگفته‌ام.
 

جدای از پروژه چمران، چه برنامه‌هایی دارید؟
چند طرح دارم ولی باید سرمایه‌گذارش پیدا شود. این طرح‌ها برای سینما هستند. کاری در ارتباط با داعش با عنوان «راهبه» است که از گذشته درگیرش هستم. کار دیگری هم در حوزه دفاع مقدس با نام «هانیه» است.

*صبح نو